Z jednej strony egzotyczne, a z drugiej bardzo nam bliskie. Ikony nie przestają zadziwiać swym bogactwem symbolicznym. We wschodniej liturgii Kościoła – w boskiej liturgii – stanowią one nawet jej integralną część. Sam proces tworzenia ikon jest niemalże tak samo niezwykły jak ich treść.
Choć istnieje wiele szkół ikonograficznych, to jednak łączy je kanon. Wbrew opinii niektórych współczesnych estetów nie ma on za zadanie ograniczać twórców i sprowadzać ich do roli zwykłych wyrobników. Jego celem jest zatrzymanie subiektywnego podejścia artystów oraz zbliżenie odbiorcy do boskiej rzeczywistości. Ma być drogą duchowego rozwoju ikonografów i nieść ze sobą prawowierność. Dla ikonopisarzy jest to forma modlitwy, a więc czynności technologiczne wykonywane przy pracy otrzymują znaczenie symboliczne. Zadaniem artystów jest uporządkowanie materii, która ma w ostateczności ukazać Oblicze Chrystusa – łączy się to głęboko z Misterium Wcielenia. Stając się człowiekiem, Jezus na zawsze złączył się z materią, a więc możliwe jest przedstawienie Boga na ikonie.
Sama ikona jest niezwykle ważna we wschodnim chrześcijaństwie. Specjalista w liturgii wschodniej – ks. prof. Przemysław Nowakowski CM – ujął jej rolę w swoim artykule w nr. 10 „Liturgia Sacra”: „W swojej istocie ikony stanowią widzialne wizerunki tajemnych i nadprzyrodzonych zjawisk, jeśli użyć określenia Pseudo-Dionizego Areopagity. Celem ikony jest więc wprowadzenie świadomości wierzącego w świat ducha. Staje się ona promieniowaniem obecności, teofanią, wobec której nie można pozostawać tylko widzem, ale należy skłonić się w akcie adoracji i modlitwy. Ikona porzuca sztuczność kopii, którą jest wszelki utrwalony obraz (np. fotografia) i przekazując to, co rzeczywiście konieczne, uobecnia oryginał. Jest w Kościele prawosławnym tym, co przygotowuje niejako bezpośrednie widzenie Chrystusa.”
Różne ośrodki utworzyły swoje własne zbiory modlitw. W tym tekście zostanie przeanalizowany współczesny Rytuał Ikonopisarski Śląskiej Szkoły Ikonopisarskiej, który tradycję wschodnią wprowadził w warunki zachodniej liturgii.
Zostawanie ikonopisarzem
Ikonopisarze po wcześniejszym okresie ascezy, modlitwy, postu i jałmużny oraz oczyszczeni w sakramencie pokuty przychodzą na specjalny obrzęd do kościoła. Jeśli jest połączony z mszą świętą, to wybrani podchodzą ubrani w białe szaty do stopni ołtarza po zakończeniu liturgii słowa. Łączy się to z odśpiewaniem hymnu do Ducha Świętego. Następnie kapłan lub biskup modli się nad ikonografami i pod koniec zwraca z prośbą o wstawiennictwo do świętego Łukasza, który zostaje określony „malarzem Bogarodzicy”. Artyści odpowiadają głośną modlitwą do Trójcy Świętej w obecności całej wspólnoty. Po tym kapłan czyni znak krzyża na czole każdego z nich. Ikonografowie kłaniają się przed kapłanem, a następnie oddają pokłon Słowu Bożemu oraz ikonie Chrystusa i całują oba. Może odbyć się wtedy także symboliczne wręczenie desek, połączone z ich błogosławieństwem. Po odwołaniu się do drzewa w Edenie oraz ofiary na Drzewie Krzyża kapłan wypowiada takie słowa:
„[…] prosimy Cię Boże, pobłogosław tę deskę, którą wypełni Twe słowo zapisane barwami, kształtami, światłem i literami. Niech stanie się środkiem, w którym Kościół wyraża swą wiarę w Jedynego Boga Ojca, Syna i Ducha Świętego. Niech stanie się miejscem, w którym wierni oddają cześć Trójcy Przenajświętszej i naśladują wszystkich Świętych Pańskich. […]”
Modlitwy rozpoczynania pracy
Na samym początku każdej czynności ikonopisarskiej artyści muszą odmówić modlitwę do Ducha Świętego, w której proszą, by Duch ich oczyścił i zamieszkał w nich. Mogą też odmówić Psalm 8 o wielkości Stwórcy i godności człowieka oraz wzbudzić intencję, ofiarując wysiłek włożony w pracę.
Jak wyglądają pierwsze etapy malowania ikony?
Głównie w tradycji słowiańskiej popularne jest wycinanie kowczegu, czyli wgłębienia w środkowej części deski z przedniej strony. To miejsce najświętsze na ikonie, które nawiązuje do Arki Przymierza. Łączy się to z modlitwą wspominającą Mojżesza oraz recytacją Psalmu 1.
Malarstwo tablicowe wymaga naklejenia płótna na deskę. Akt ten posiada, oprócz aspektu praktycznego, sporą ilość odwołań do historii i legend chrześcijaństwa. Rytuał wymienia: Mandylion króla Abgara, chustę Świętej Weroniki, Całun, Epitafion oraz płótna używane przy celebrowaniu Świętej Liturgii. Do tej czynności wykorzystuje się zwykle klej króliczy, który służy m.in. do prac pozłotniczych, a w jej trakcie odmawia się modlitwę wspominającą wcześniej wymienione płótna.
Następnie nakłada się lewkas (bielidło), czyli zaprawę kredowo-klejową. Tradycyjnie nakłada się dwanaście warstw na cześć Apostołów. Można jednak dołożyć parę warstw, dodając modlitwy do kolejnych świętych, bądź zmniejszyć ich ilość. Na samym początku musi być wymieniony św. Piotr. Ikonopisarze odmawiają modlitwę, a nakładając warstwę, rozmyślają o znaczeniu kolejnej modlitwy. W wielkiej ciszy mają się stać zjednoczeni z deską, bielidłem, pędzlem, i Apostołem. Przy każdej modlitwie w rubryce Rytuału znajduje się także krótki opis kanonicznego przedstawienia danego świętego.
Na różnych etapach pracy nad ikoną artyści muszą szlifować lewkas, pulmanet oraz deskę. Mogą odmawiać przy tym modlitwę, w której odwołują się do czułości Maryi oraz proszą o wytrwanie w ascezie.
Zanim zostanie nałożone złoto, ikonograf musi wykonać grafiję. Jest to forma szkicu postaci, który potem poprawia się rylcem. Recytuje się przy tym psalmy oraz w modlitwie wspomina się wyrycie dziesięciu przykazań na kamiennych tablicach.
Naklejanie złota
Złocenie ikony jest jednym z najbardziej uroczystych fragmentów jej tworzenia. Artyści przed naklejaniem złota muszą wybaczyć swoim winowajcom. Jeśli dzieje się to we wspólnocie, przekazuje się przed wszystkim znak pokoju, a także zapala paschał. Obrzędowi może przewodzić zarówno diakon, jak i najstarszy ze wspólnoty. Podczas obrzędu odpala się świece, a także odczytuje fragment Ewangelii według św. Jana. Złoto ma być światłem ikony – odsyła to wprost do słów Jezusa: „Ja jestem światłością świata. Kto idzie za Mną, nie będzie chodził w ciemności lecz będzie miał światło życia” (J 8,12). Jeśli jest obecny kapłan, może zostać wygłoszona homilia. Na zakończenie odmawiana jest modlitwa odwołująca się do złota pojawiającego się w Biblii, która kończy się słowami:
„Niech złoto tej ikony tańczy przed oczami Boga, jak przedwieczna Mądrość zanim wszechświat powstał. Niech płomienie świateł ożywiają złoto tej ikony w świątyniach na chwałę cześć i radość Chrystusa, który nieskończenie umiłował człowieka. Amen.”
Do samego nałożenia złota wykorzystuje się różne techniki, z których każda daje inne efekty.
Błogosławieństwo i wykorzystanie materiałów malarskich
Do głównych materiałów ikonopisarskich zalicza się: pigmenty, wino i żółtka jaj.
Pigmenty podzielone są na podstawowe grupy kolorystyczne. Zrobione są z ziemi, minerałów i produktów organicznych. Kolory nie są tutaj tylko środkiem dobrowolnej ekspresji artystów. Przepełnia je symbolika, która opisana jest m.in. w modlitwach błogosławienia pigmentów. Wino i jajka służą jako spoiwo do łączenia pigmentu z podobraziem. Modlitwę błogosławieństwa powinna odmówić osoba robiąca je. Oprócz tego nad winem recytuje się Psalm 103. Pod koniec prac wykonuje się napisy oraz zabezpiecza się ikonę olifą, czyli mieszanką oleju i żywicy. Także i nad nią odmawia się błogosławieństwo. Pokrywanie olifą odnosi się do namaszczenia świętymi olejami, które są symbolem Ducha Świętego. Artyści proszą podczas olifowania Boga m.in.: „Niech Twa święta moc zamieszka w tej ikonie, a duchy nieczyste niech schodzą sprzed jej oblicza. W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. Amen.”
Ikona trafia do wspólnoty Kościoła
Po wykonaniu wszystkich prac ikona zostaje poświęcona. Obrzęd wykonywany jest na wiele sposobów, adekwatnie dobieranych do przedstawienia na ikonie. We wschodnim Kościele ikony bardzo często mają już swoje zarezerwowane zgodne z kanonem miejsce – wiąże się to z bogatą symboliką ikonostasu oraz przestrzeni liturgicznej. Na Zachodzie zaś jest większa dowolność, jeśli chodzi o wystrój kościoła, a także luźniejsze podejście do kanonu malarskiego.
Cykl slawistyczny na adeste.org – poznaj niezwykłe, mało znane historie związane ze słowiańskim chrześcijaństwem!
https://www.youtube.com/watch?v=gg7K-UXd6Qc
Dziękuję za artykuł!