Często w nawiązaniu do soboru watykańskiego II mówi się o Kościele przedsoborowym i posoborowym. Historia soborów pokazuje jednak, że jest to jedynie wierzchołek góry lodowej. Jakie były sobory? Jakie było ich znaczenie?
Spójrzmy na słowo „sobór” – jest to tłumaczenie łacińskiego concilium i greckiego synodos i oznacza po prostu zgromadzenie. Tytuł jednego z soborowych dokumentów Sacrosanctum Concillium tłumaczy się właśnie jako „Święty Sobór”. Polski i słowiański odpowiednik tego wyrazu wyraźnie odcisnął piętno na językach. Protestanci nazywają swoje miejsca modlitwy zborami – innymi słowy, miejscami zgromadzeń, czy też dosłownie „zgromadzeniem”. Chorwacki parlament nazywa się sabor – pełna nazwa Hrvatski sabor, czyli chorwackie zgromadzenie.
21
Concilium oecumenicum (sobór powszechny) to zgromadzenie biskupów z całego świata pod przewodnictwem papieża bądź jego legata. W łacinie i grece jest jedno słowo określające kościelne zgromadzenie – concilium, dlatego dodaje się do niego określenie oecumenicum, nie ma bowiem, tak jak w polszczyźnie, rozróżnienia na sobór i synod (obecnego od XVII wieku). Opisane w Dziejach Apostolskich (swoją drogą, jeśli jesteśmy przy językoznawstwie, właściwsze byłoby tłumaczenie „czyny apostołów”) spotkanie pierwszych uczniów ws. nawracania pogan nazywane jest soborem jerozolimskim. Nie jest on jednak zaliczany w poczet rozpoczętych w IV wieku soborów powszechnych.
Sobór powszechny, obradujący pod przewodnictwem papieża, ma być wyrazem jedności Kościoła. Fakt uczestniczenia w nim większości biskupów i kardynałów jest świadectwem jego apostolskości i powszechności, czyli katolickości. A jego orzeczenia i ogłoszone dogmaty – wyrazem świętości.
Kościół katolicki uznaje dwadzieścia jeden soborów powszechnych. Można je podzielić na trzy grupy rozdzielone dwoma największymi rozłamami w Kościele: wielką schizmą wschodnią i reformacją.
Wykuwanie podstaw
Pierwsza siódemka uznawana jest zarówno przez katolicyzm, jak i prawosławie oraz w dużej mierze różne denominacje protestanckie (akceptowanie nauk o Trójcy Świętej jest wciąż kryterium, czy coś należy do chrześcijaństwa, czy już nie – jak świadkowie Jehowy).
Sobór Nicejski (325 r.) potępił nauki Ariusza (tak! tego, którego rzekomo spoliczkował św. Mikołaj) i zakończył burzliwy okres, w którym większość Kościoła była opanowana przez arianizm. Owocem tego soboru było ustalenie daty Wielkanocy i pierwsze Credo zwane nicejskim (warto dodać, że jego uzupełnienie miało miejsce na soborze konstantynopolitańskim I w 381 r. i jest to tekst wyznania wiary odmawiany do dzisiaj na mszy świętej).
Sobór Efeski (431 r.) potwierdził, że Maryję można tytułować Bogurodzicą – Theotokos, czyli Matką Bożą. Potępił zaś nestoriański pogląd nt. chrystologii, że natury Chrystusa nie są złączone ontologicznie, lecz jedynie funkcjonalnie. Od tego momentu wyznawcy nestorianizmu – Kościoła Wschodu, tudzież Kościoła nestoriańskiego – odłączyli się od głównego Kościoła. W większości udali się na wschód do Persji, Chin i Indii. Żyją tam do dziś.
Monofizytyzm i ikonoklazm
Sobór Chalcedoński (451 r.) potępił monofizytyzm, czyli kolejny pogląd na chrystologię. Według monofizytyzmu Chrystus miał dwie natury, ale natura boska wchłonęła ludzką tak, że pozostała jedynie boska z domieszką człowieczeństwa. Po tym soborze odłączyły się tzw. Kościoły przedchalcedońskie – koptyjski (w Egipcie), etiopski (z którego później wyodrębnił się erytrejski), jakobicki (w Syrii), malankarski (Indie) i ormiański (który swoją drogą znalazł się w tej grupie przypadkiem – ponieważ delegaci z Armenii nie dotarli na sobór z powodów politycznych).
Zapoczątkowany w 553 r. Sobór Konstantynopolitański II w latach 680-681 potępił monoteletyzm – pogląd mówiący, że mimo dwóch natur Chrystus miał jedną boską wolę.
Ostatnim z tej grupy był Sobór Nicejski II (787 r.), który uznał za właściwy kult ikon, potępiając domagający się ich niszczenia jako bałwochwalczych ikonoklazm (obrazoburstwo).
Pierwsze sobory były nieodłącznie związane z cesarstwem, ponieważ to właśnie cesarz miał możliwości logistyczne, by zgromadzić biskupów z całego znanego mu świata.
Sobory zachodu
Sobór Konstantynopolitański IV znany jest z potępienia Focjusza, bizantyjskiego teologa, patriarchy Konstantynopola, i nazwania go schizmatykiem. Sobór ten jest zgromadzeniem nieuznawanym za powszechny przez prawosławnych, a sam Focjusz jest ich świętym.
Następne w historii są cztery sobory laterańskie (odpowiednio w 1123 r., 1139 r., 1179 r. i 1215 r.). Na Lateranie mieściła się najważniejsza bazylika papieska („matka wszystkich kościołów Miasta i świata”, jak głosi napis na niej) i papieski pałac. Uregulowały one kwestię inwestytury, celibatu, wyświęcania biskupów (zakaz wyświęcania biskupów wybranych jedynie przez państwo) i różne inne zagadnienia, jak zakaz fałszowania pieniędzy czy nakładania niesprawiedliwych opłat i innych form rabunków na pielgrzymach. Potępiły nauki Arnolda z Bresci – antyklerykała i radykalnego zwolennika powszechnego ubóstwa. Zajęły się albigensami (katarami), negującymi wszystko, co materialne i niewierzącymi we wcielenie i śmierć Chrystusa, oraz waldensami (poniekąd następcami Arnolda z Bresci). W końcu Sobór Laterański IV zajął się nauką o przeistoczeniu i potępił poglądy Joachima z Fiore na temat Trójcy Świętej (sam Joachim zresztą prawdopodobnie to zaakceptował; jego myśli historiozoficzne i egzegetyczne wpłynęły później na innych uczonych).
Owocem soboru lyońskiego (1245 r.) było wysłanie chrześcijańskiej delegacji do Batu-chana, potężnego władcy mongolskiego. Celem tego poselstwa było nawiązanie w imieniu Europy stosunków dyplomatycznych z nowym wielkim graczem w znanym Kościołowi świecie i zaproponowanie nawrócenia na chrześcijaństwo. Drugi Sobór Lyoński (1274 r.) usankcjonował zasady konklawe (między innymi wyboru papieża przy ⅔ głosów elektorów i możliwości zostania papieżem przez każdego katolika, gdyż kandydat nie musiał pochodzić z grona elektorów) i uczynił z Filioque warunek jedności Kościoła. Po tym soborze przez kilka lat trwała tzw. unia lyońska, pierwsza próba ponownego połączenia prawosławia i katolicyzmu.
Sobór w Vienne (1311-1312 r.) potępił kolejne błędy różnych religijnych grup: templariuszy, fraticceli (odłamu ruchu franciszkańskiego), beginek i begardów (zwolenników radykalnego ubóstwa, szukających samodoskonalenia poza Kościołem).
Wchodzimy w renesans
Sobór w Konstancji (1414-1418) stwierdził, kto jest legalnym papieżem po wielkiej schizmie zachodniej. Potępił Johna Wycliffe’a (negował on substancjalną obecność Chrystusa w Komunii Świętej, był zwolennikiem powrotu do Pisma Świętego i negował władzę papieża) i Jana Husa (twierdził, że papież i biskupi są następcami apostołów, jeśli postępują jak oni). Na soborze był też wątek polski – mianowicie odbyła się dyskusja między delegacją polską a krzyżacką, a Paweł z Włodkowic sformułował zasadę tolerancji religijnej – nikogo nie można nawracać przemocą.
Sobór Bazylejsko-Ferrarsko-Florencko-Rzymski (1431–1445 r.) był trzyetapowy i ponownie zajął się kwestią unii z Kościołami wschodnimi, w tym ormiańskim. Jednym z jego owoców jest uznanie, że można używać do sprawowania Eucharystii zarówno chleba niekwaszonego (zachód), jak i kwaszonego (wschód).
Sobór Laterański V (1512-1517 r.) zajął się ważnymi kwestiami kontroli lombardów przez władze kościelne i nadużyć duchownych. Potępił koncyliaryzm – pogląd, że sobór (concillium – stąd nazwa poglądu) ma władzę wyższą niż Kościół i może nawet sądzić papieża. Niedługo po soborze miało miejsce wystąpienie Marcina Lutra OSA, które zapoczątkowało reformację.
Koniec średniowiecza – pięknej epoki synodalności?
Jak łatwo można zauważyć, średniowiecze obfitowało w sobory powszechne i mnóstwo różnych synodów. Był to czas, kiedy Kościół (nierzadko burzliwie) obradował w gronie największych umysłów swoich czasów nad istotnymi kwestiami. Złośliwie można stwierdzić, że średniowieczny Kościół był dużo bardziej synodalny od współczesnego.
Po reformacji odbyły się jeszcze trzy sobory powszechne budzące ogromne kontrowersje po dziś dzień. Pierwszy z nich to oczywiście sobór trydencki (1545-1563 r.). Kolejny to mało znany sobór watykański I (1868-1870 r.) – przerwany przez wybuch wojny we Włoszech, i w końcu sobór watykański II (1962-1965 r.).