Jezioro Orawskie. Nic szczególnego; ale pod nim jest rodzinna wieś księdza Antona Bernoláka.
By I, Doko, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2489444
Słowacki to dialekt języka czeskiego – powie niezbyt zorientowany Polak. Nie ma jasnej definicji dialektu i języka, powie językoznawca, więc nie określę, czy to dwa języki, czy jeden. Nie ma to większego znaczenia. Przejdźmy do konkretów – powie rozsądny slawista. Pochylmy się nad historią kodyfikacji języka spadkobierców Księstwa Nitry.
Pierwsza próba kodyfikacji dokonała się rękami młodego księdza ze Slanicy, maleńkiej miejscowości, obecnie znajdującej się pod wodami Jeziora Orawskiego. Ale po kolei.
Ksiądz z Orawy
Anton Bernolák urodził się w październiku 1762 roku w szlacheckiej rodzinie. Jego rodzicami byli Juraj Bernolák ze Slanicy i Anna z rodu Timčáková.
Do gimnazjum poszedł do leżącego również na Orawie Ružomberoku. Nieznana jest historia jego powołania. W każdym razie w 1778 roku zaczął dwuletnie studium filozoficzne i retoryczne w Bratysławie. Później jeszcze dwa lata studiował w Trnavie. Następne dwa lata zgłębiał teologię w Wiedniu. Na koniec tej łącznie dziewięcioletniej edukacji przez trzy lata studiował w seminarium duchownym w Bratysławie. Tam też przyjął święcenia.
Podobno w trakcie studiów w Wiedniu, zetknąwszy się z tak zwaną oświeceniową polityką Habsburgów, postanowił aktywnie działać na rzecz słowackiego odrodzenia narodowego. Posługując we wsi Čeklís (obecne Bernolákovo, położone w kraju bratysławskim, tj. w zachodniej Słowacji) podjął próbę stworzenia jednolitego języka słowackiego.
Rozdrobnienie dialektalne i niechęć cesarskich urzędników oraz węgierskiej szlachty do wszelkich słowackich dążeń narodowotwórczych sprawiły, że w czasach księdza Antona słowacki nie istniał w literackiej formie. Słowacy pisali w czeskim literackim; zresztą strasznie archaicznym, bo opartym na Biblii kralickiej (protestancki przekład Biblii na czeszczyznę z XVI wieku).
Bernolák w kilku dziełach (Stručná a zároveň ľahká ortografia, Slovenská gramatika, Etymológia slovanských slov etc.) przedstawił opartą na zachodnich dialektach słowackiego propozycję skodyfikowania języka słowackiego, nazwaną po jego śmierci Bernolákovčiną.
Notabene już w czasach seminaryjnych słowacki ksiądz zainteresowany był kwestiami językoznawczymi. Redagował wówczas zbiór tekstów bratysławskich seminarzystów zatytułowany Kritická filologická rozprava o slovanských písmenách.
Bernolák i štúrovci
Ksiądz Anton nie osiągnął sukcesu w swoich staraniach. Aż do śmierci na początku 1813 roku (zmarł na zawał) w wolnych chwilach poświęcał się pracy naukowej, tekstom polemicznym, nawiązującym do tematu języka słowackiego. A nie miał go wiele, bowiem najpierw kilka lat był sekretarzem w arcybiskupstwie trnavskim, a następnie, aż do śmierci, był proboszczem miejscowości Nové Zámky. Pełnił także funkcję dziekana dekanatu, nauczyciela w miejscowej szkole i kilka innych.
I mimo że jego działania związane z językiem nie przyniosły bezpośrednich efektów, to wywarły spory wpływ na późniejsze wydarzenia.
Niejaki Ľudovít Štúr (ľ czyta się jak “lj”, por. “li” w “milion”) na przełomie lat 30. i 40. XIX wieku, wykładając o słowackiej kulturze w ewangelickim liceum w Bratysławie, zgromadził wokół siebie grupę inteligencką. Grupa ta nazwana została od jego imienia štúrovcami. W latach 40., inspirując się księdzem Antonem Bernolákiem, dokonali oni drugiej próby kodyfikacji języka słowackiego. Próba ta, nazwana potem kodyfikacją szturowską, udała się. Z pewnymi zmianami obowiązuje do dziś.
Od tej pory słowacka inteligencja, język i kultura, podążyły własną drogą, niezależną od czeskiego odrodzenia narodowego.
Charakterystyczne jest to, że elity narodowotwórcze na Słowacji były związane z jednym z wyznań – katolickim lub ewangelickim. Słowacy, choć mocno podzieleni na protestantów i katolików, nie przybierali raczej pozycji agnostyckich. W Czechach było już inaczej.
