Ludzie zachwyceni rozwojem internetu gubią się w nim coraz bardziej. Pytania o etykę w sieci oraz o wirtualne sakramenty powracają jak bumerang. Kościół kolejny raz chłodno patrzy na sprawę, przypominając, gdzie jest rzeczywista szansa na spotkanie z Chrystusem. Który to rok? 2023 czy 2003?
Gdy przejrzałem dokumenty Kościoła i wypowiedzi związane z rozwojem internetu, zaskoczyły mnie dwie rzeczy: po pierwsze, Kościół zareagował bardzo sprawnie i rozsądniej niż wiele innych ośrodków na świecie już na samym początku. Po drugie, tezy stawiane w dokumentach wiele lat temu nie tylko wciąż są aktualne, lecz także nabierają nowej świeżości. Czyżby ludzkość przeżywała te same problemy i robiła te same błędy?
Dzisiaj, tak jak i w 2002 roku, wielu wydaje się, że boom technologiczny będzie kopernikańską rewolucją, podwaliną nowego, lepszego świata. W połowie 2023 roku widzimy, że oczywiście nowe wyzwania związane z AI będą zmianą na wielu frontach, ale nie będzie to oznaczało technologicznego trzęsienia ziemi, jak przewidywano, z prostego powodu: technologia jest propagowana i wdrażana na świecie bardzo nierównomiernie. Ostatecznie AI, nawet przy ogromnej mocy obliczeniowej i możliwościach, jest tylko (albo aż) kolejnym bardzo sprawnym narzędziem, które może zmienić rynek pracy i być szansą na rozwój.
Paweł VI i sztuczna inteligencja
Na temat sztucznej inteligencji i wiary powiedziano już wiele – i bardzo dobrze. Ostatnie spotkanie rzeczników episkopatów Europy dotyczące właśnie przeżywania wiary w kontekście rozwoju AI oznacza, że katolicy rozumieją dobrze znaki czasu, a te są dzisiaj bardzo wyraźne. Sam jednak nie spodziewałem się, że znakomitą refleksję na temat rozwoju technologii znajdę już w nauczaniu Pawła VI sprzed sześćdziesięciu lat. Papież niespokojnych czasów, kojarzony z burzliwym okresem ostatniego soboru, świetnie rozumiał zachodzące zmiany. Wiele z jego refleksji znalazło się w książce Antonio Spadaro Cyberteologia. Chrześcijaństwo w dobie internetu. Mimo tego, że publikacja ma już dziesięć lat, zaskakuje aktualnością refleksji i przewidywań. Tak samo zaskakują wypowiedzi samego Pawła VI. Już w latach siedemdziesiątych XX wieku zrozumiał on, że gwałtowny rozwój mediów musi spowodować rozwój człowieka technologicznego, którego idee będą w dużym napięciu z człowiekiem duchowym. Zmiany na rynku pracy, w połączeniu z przyspieszającymi przemianami społecznymi, pytaniem o naturę człowieka i laicyzacją to mieszanka wybuchowa. W tej sytuacji człowiek zachodu stawia głośno pytanie o sens i cel wiary.
Sakramenty to nie networking
Popandemiczne doświadczenia ludzi zachodu wydają się sugerować, że rzeczywistość wirtualna może stać się formą przeżywania bardzo wielu wcześniej offline’owych aktywności człowieka. Miliony pracowników nie chcą odebrać sobie komfortu pracy zdalnej. Edukacja, nawet bez widma epidemii, stała się hybrydowa. Wiele osób traktuje przyjaciół poznanych w sieci tak samo poważnie jak poznanych poza internetem. Nic dziwnego, że zaczęto głośniej niż poprzednio pytać o możliwość wirtualnego przeżywania wiary.
Zjawisko stało się tym mocniejsze, im bardziej lubiani stali się internetowi kaznodzieje, e-rekolekcje i rozważania Ewangelii dostępne online. Te projekty, same w sobie cenne, mogą stanowić pretekst do ryzykownej konkluzji: a dlaczego liturgia wirtualna nie może być realnym zamiennikiem, choćby dla tych, którzy z jakiegoś powodu nie mogą uczestniczyć w realnym życiu Kościoła? Jak się okazuje, to pytanie ma wiele lat i było zadawane już na przełomie XX i XXI wieku. W dokumencie Kościół a internet Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu w 2002 jednoznacznie wskazała, że rzeczywistość wirtualna nie jest zamiennikiem realnej obecności, a w internecie nie ma sakramentów. Ta jednoznaczna deklaracja jest oczywiście tylko częścią refleksji Kościoła o rozwoju internetu. Dlaczego tekst, który ma ponad dwadzieścia lat, dzisiaj znów staje się ważny? Zachwyt nad rozwojem internetu, tylko dzisiaj w jego nowej odsłonie, przypomina ten z przełomu XX i XXI wieku.
Cyfrowy kierownik duchowy?
Cyfrowy rozwój przyniósł dla wielu swoiste offline’owe wykluczenie. Ludzie stają się bardziej wyizolowani, bo rozwój sieci dał im możliwość realizacji tych samych zadań przy znacznie mniejszej liczbie ludzkich interakcji niż jeszcze dziesięć lat temu. Sprawy urzędowe, rekrutacja do nowej pracy, spotkania służbowe, kontakt z lekarzem – to przykłady rzeczy, które dzisiaj można bez problemu załatwić przez smartfona. Te zjawiska zostały tylko przyspieszone przez wybuch pandemii z 2020 roku. To nowy styl życia ludzi zachodu. Robotyczni asystenci umierającego czy SANTO – robot z Centrum Nauki Kopernik w Warszawie, który odpowiada ludziom na pytania związane z duchowością – dzisiaj są nowinką i ciekawostką, a za dekadę mogą stać się codziennością. Tą codziennością są już kierownicy duchowi dostępni online – oficjalnie takie usługi są oferowane np. w USA. A w Polsce? Jeszcze żaden duchowny nie odważył się ogłosić samodzielnego prowadzenia osoby, której nigdy nie spotkał poza internetem. Z drugiej jednak strony internetowe rekolekcje, coraz bardziej popularne, są przecież tego substytutem. Niezależnie od zdania Kościoła, poszukiwanie prawdy w internecie, także w kwestiach duchowych, jest czymś, co będzie się wciąż rozwijać.