Indonezja to czwarte państwo na Ziemi pod względem liczby ludności (ok. 270 milionów obywateli), zaraz po Chinach, Indiach i Stanach Zjednoczonych. Sama indonezyjska wyspa Jawa dorównuje pod tym względem Rosji. Jednocześnie to największe państwo na świecie z muzułmańską większością. Składający się z kilka dużych i mnóstwa małych wysp kraj Azji Południowo-Wschodniej cechuje się olbrzymią różnorodnością etniczną, kulturową i pomimo większości muzułmańskiej, także religijną.
Do drugiej wojny światowej terytorium dzisiejszej Indonezji było kolonią Niderlandów i nosiło nazwę Holenderskie Indie Wschodnie. Po krótkiej okupacji japońskiej Indonezja ogłosiła niepodległość w 1945 roku. Co prawda Holandia upomniała się o swoją byłą kolonię, a Indonezja musiała walczyć o niezależność, ale w 1949 roku jej autonomia została uznana przez wspólnotę międzynarodową (w tym przez Niderlandy).
Przywódca indonezyjskiego ruchu narodowo-wyzwoleńczego i pierwszy prezydent Indonezji, Sukarno, uznał, że tak duże oraz różnorodne państwo potrzebuje jednolitej, prostej i praktycznej ideologii, która zagwarantuje mu jedność oraz stabilność. Oprócz pogodzenia różnych kultur, grup etnicznych i religii miała ona stanowić swego rodzaju kompromis pomiędzy ówczesnymi głównymi siłami politycznymi – wojskiem, indonezyjskimi nacjonalistami, komunistami oraz islamistami.
W ten sposób powstała Pancasila, czyli „pięć filarów”. Jest to indonezyjska ideologia narodowa stanowiąca preambułę konstytucji. W ten sposób w ustroju tego państwa stoi ponad konstytucją, tj. zarówno konstytucja, jak i ustawy muszą być w zgodzie z Pancasilą i z niej się wywodzić. Ona sama obejmuje pięć zasad, tak prostych, że udało się zawrzeć je w godle indonezyjskim, które reprezentuje właśnie Pancasilę.
1. Wiara w (jednego) Boga
Pierwszym filarem Pancasilii jest wiara w jednego Boga lub, w zależności od tłumaczenia, Bóstwo, które jest jednością albo Wszechobecność Bóstwa (ind. Ketuhanan Yang Maha Esa).
Powstała wskutek sporu pomiędzy nacjonalistami (opowiadającymi się za państwem zsekularyzowanym) a islamistami. Definiuje Indonezję jako państwo teistyczne.
Nie opowiada się więc za żadną religią, ale rozpoznaje rolę każdej z nich w państwie, otaczając wszystkie wyznania ochroną oraz szacunkiem. Pierwsza zasada Pancasili reprezentowana jest w godle indonezyjskim złotą pięciopromienną gwiazdą na czarnym tle. Promienie gwiazdy symbolizują pięć (de facto sześć) oficjalnych wyznań Indonezji: islam, chrześcijaństwo (tj. katolicyzm i protestantyzm), hinduizm, buddyzm oraz konfucjanizm.
Co prawda pierwsza sila na samym początku miała zawierać dodatek: „Z obowiązkiem dla wszystkich wyznawców islamu do stosowania prawa szariatu”, ale ostatecznie, przed publikacją pierwszej konstytucji z 1945 r., zrezygnowano z tego dodatku w strachu przed reakcją wyznawców innych wyznań. Dzisiaj w Indonezji tylko prowincja Aceh na północy Sumatry uznaje prawo szariatu w swoim ustawodawstwie regionalnym. Niemniej miejsce islamu pozostaje jednym z głównych przedmiotów sporu w indonezyjskiej polityce. Dla przykładu – partie islamistyczne głoszą, że wszelkie prawo niezgodne z moralnością islamską stoi automatycznie w sprzeczności z pierwszą silą.
Według oficjalnej wykładni omawianej zasady każdy powinien wierzyć w Boga i czcić Go zgodnie z zasadami własnej religii, w oparciu o humanizm i sprawiedliwość. Wyznawcy różnych religii powinni współpracować i darzyć się wzajemnym szacunkiem, nie narzucając swojej wiary innym, a każdej religii ma być zagwarantowana wolność kultu.
Pierwsza zasada Pancasili czasami jest krytykowana, szczególnie na Zachodzie lub w kręgach prozachodnich, z powodu alienacji ateistów i agnostyków. Pomimo tego nie można odebrać jej zasług za względną stabilność tego heterogennego państwa, które w okresie siedemdziesięciu pięciu lat swojej niepodległości nigdy nie uległo ani islamizmowi, ani komunizmowi.
2. Internacjonalizm, sprawiedliwość i humanizm
Druga sila porusza wartości ogólnoludzkie i podkreśla miejsce Indonezji we wspólnocie wolnych narodów. Uznaje, że naród indonezyjski, będący częścią rodziny ludzkiej, powinien wzmacniać szacunek oraz współpracę z innymi narodami. Współżycie między ludźmi należy budować na podstawie wzajemnej miłości i tolerancji (a także szacunku wypływającego z faktu, że każdy człowiek jest stworzeniem Bożym), podtrzymując zasady humanistyczne i działalność humanitarną. Nie wolno potępiać innych, ale należy bronić prawdy i sprawiedliwości.
Zakłada także równość obywateli w prawach i obowiązkach oraz zabrania dyskryminacji ze względu na przynależność etniczną czy religijną, kolor skóry, płeć oraz pochodzenie lub status społeczny. Symbolem owej sily jest złoty łańcuch symbolizujący wymianę pokoleń. Składa się on z połączonych ogniw reprezentujących kobiet i mężczyzn.
3. Jedność Indonezji
Po ustaleniu wartości ogólnoludzkich Pancasila w swoim trzecim, „nacjonalistycznym” filarze porusza kwestię jedności indonezyjskiej. Symbolizuje ją drzewo beringin na srebrnym tle. Ta święta roślina hinduizmu cechuje się szerokim sklepieniem i mocnymi, głęboko sięgającymi korzeniami.
Wszystkie ludy Indonezji żyjące we własnych krainach i tradycjach łączy przynależność do nacji indonezyjskiej. Ten etnicznie (a nawet rasowo) różnorodny naród oparty jest o zasadę narodu obywatelskiego, gdyż pierwszeństwo zasady etnicznej doprowadziłoby do rozpadu Indonezji. Należy jednak zauważyć, że indonezyjski proces narodowo-integracyjny przebiega tak pomyślnie, ponieważ wśród ludów indonezyjskich nigdy nie zadziałały mechanizmy równoległe w ramach poszczególnych grup etnicznych. Zasada narodu politycznego, charakterystyczna przede wszystkim dla cywilizacji łacińskiej, nie przyjęła się w tamtejszej cywilizacji, chyba że jako narzucana odgórnie, czego Indonezja jest dobrym przykładem. Mimo to partykularyzmy od czasu do czasu dają o sobie znać, jak chociażby w przypadku Papuasów.
Indonezja – w rozumieniu Sukarno – to kraj składający się z wysp, które znajdują się pomiędzy Azją a Australią oraz pomiędzy oceanami Indyjskim i Spokojnym. A więc teoretycznie nie tylko terytoria dawnych Holenderskich Indii Wschodnich. Chcąc „zjednoczyć” Indonezję, Sukarno rozpoczął wojnę z Malezją, w której upatrywał kontynuację podziału świata przez potęgi kolonialne. Mianowicie w skład Malezji wchodziły byłe kolonie brytyjskie Azji Południowo-Wschodniej, których część znajdowała się na większościowo indonezyjskiej wyspie Borneo. Jego następca, Suharto, dokonał aneksji byłej portugalskiej kolonii o nazwie Timor Portugalski. Terytorium uzyskało niepodległość dopiero w 2002 r. jako Timor Wschodni.
Pomimo potencjalnie ekspansjonistycznego rozumienia trzeciej zasady Pancasili jej głównymi elementami są jedność, dobrobyt i bezpieczeństwo narodu stawiane powyżej interesów osobistych lub grupowych. Zakłada ona także dumę oraz miłość ojczyzny i narodu wraz z gotowością ofiary dla jego dobra, a także promowanie współpracy na rzecz jedności oraz integracji narodowej. Wszystko to w ramach zasady „Jedność w różnorodności”, która stanowi zarazem hasło państwowe Indonezji).
4. Demokracja przedstawicielska
Czwarta sila determinuje ustrój państwowy jako demokrację przedstawicielską. Symbolizuje ją umieszczona na czerwonym tle głowa bantenga, tj. czarnego byka jawańskiego uznawanego za zwierzę społeczne, O ważnych i wspólnych sprawach należy decydować poprzez poważną wspólną dyskusję. Ta dyskusja ma być oparta o zdrowy rozsądek, szlachetne sumienie i wzajemny szacunek, a na celu mieć osiągnięcie konsensusu na rzecz dobra wspólnego.
Raz podjętą decyzję przez upoważnione ciało należy zaakceptować i stosować w dobrej wierze i z poczuciem odpowiedzialności, a także w zaufaniu do przedstawicieli narodu, którym powierzono podejmowanie decyzji.
Demokracja indonezyjska przechodziła kilka faz. Pierwszą fazę rządów Sukarno nazywa się zazwyczaj Starym Ładem, który trwał od uzyskania niepodległości do 1957 roku. Był to okres demokracji parlamentarnej nacechowany niestabilnością rządów, co skłoniło Sukarno do wprowadzenia tzw. demokracji kierowanej. Ten system, wdrożony ze wsparciem wojska, trwał do końca rządów Sukarno, tj. do 1966 roku. Stanowił przejście na system prezydencki, a miał pogodzić nacjonalizm (ind. nasionalisme), religię (ind. agama) i komunizm (ind. komunisme). Ten synkretyzm ideologiczny, kierowany przez Sukarno, a opierany o Pancasilę, określa się jako Nasakom, którego miano powstało na podstawie pierwszych sylab nazw trzech jego fundamentów.
W 1966 r. władzę w Indonezji objął Suharto, a jego epokę nazywa się Nowym Ładem, który stanowi trzecią fazę w historii państwa indonezyjskiego. Były to rządy twardej ręki oparte o wojsko. W tych czasach jednocześnie nastąpiło otwarcie ekonomiczne i rozwój gospodarczy połączony z walką z komunizmem. Pancasila zajmowała ważne miejsce w tym reżimie. Użyto jej dla rozprawy z komunistami, a wszystkie partie polityczne musiały wyznawać Pancasilę jako swoją podstawową ideologię. W ostatnich latach Nowego Ładu Indonezja wpadła w kryzys ekonomiczny i polityczny, który doprowadził do upadku Suharto w 1998 r. Ten rok stanowi także początek kolejnej fazy nazywanej Reformacją. Po wielu latach odbyły się pierwsze wolne wybory, a obecny okres charakteryzuje się demokratyzacją i decentralizacją. Pancasila jednak pozostała podstawą indonezyjskiej demokracji, choć nacisk na nią nieco osłabł. A więc demokracja indonezyjska przeszła długą i wyboistą drogę, a uznanie jej za fundament istnienia państwa umożliwiło jej ostateczne przetrwanie.
5. Sprawiedliwość społeczna
Ostatni filar definiuje Indonezję jako państwo socjalne i stanowi ukłon w stronę reprezentowaną niegdyś przez indonezyjskich komunistów. Symbolizują go ryż i bawełna na srebrnym tle. Sprawiedliwość społeczna w ujęciu indonezyjskim promuje pracowitość i szacunek dla pracy, gotowość do pomagania (ale w celu wstawania na własne nogi), utrzymywanie równowagi pomiędzy prawami a obowiązkami oraz szacunek dla praw innych. Jednocześnie zabrania wyzysku, marnotrawstwa, podrywania interesów publicznych, a także patrzy z pogardą na życie luksusowe.
Ostatecznym celem polityki państwa w zakresie socjalnym oraz pracy ludzkiej jest wspólne dążenie do równego i sprawiedliwego społecznie postępu. Pancasila nie neguje własności prywatnej, natomiast patrzy na nią z pewnym podejrzeniem, a konkretniej – zabrania używania jej do wyzysku słabszych lub generowania nierówności społecznych.
Podsumowanie
Sukarno opisywał Pancasilę jako zasady wywodzące się z tradycji myśli indonezyjskiej, tj. różnych prądów kulturowych, filozoficznych i religijnych ludów indonezyjskich. Suharto interpretował ją nawet jako porządek społeczno-religijny. Dzisiaj Pancasila pozostaje podstawą indonezyjskiego porządku politycznego. Niektórzy widzą w niej hamulec dla życia politycznego, gdyż konieczność odniesienia się do jej zasad uniemożliwia pełny ideologiczny pluralizm, a inni właśnie z tego powodu widzą w niej prawdziwy filar jedności oraz stabilności społeczeństwa. Kolejna krytyka pod kątem Pancasili zarzuca jej nadmierną abstrakcyjność – może być obiektem nadużyć i dowolnej interpretacji ze strony władzy.
Co więcej, życie w Indonezji nie jest tak kolorowe, jak zakłada to Pancasila – chrześcijanie i kościoły są częstym celem ataków terrorystycznych, szczególnie w czasie świąt, a indonezyjscy Chińczycy w pewnych okresach historii spotykali się z prześladowaniem i wykluczeniem ze strony społeczeństwa oraz reżimu. I to tylko mała część problemów, z którymi boryka się ten kraj.
Jednak po siedemdziesięciu pięciu latach indonezyjskiej niepodległości można stwierdzić, że Pancasila osiągnęła swój główny cel – państwo przetrwało, zachowując przy tym relatywną stabilność i jedność. Ten oryginalny wynalazek ideologiczny zapewnił mu także swoistą ochronę przed radykalizmami. Zawierając w sobie pierwiastki religijne i utrzymując ponadkonstytucyjną godność w porządku politycznym Indonezji, Pancasila wygląda czasami jako swego rodzaju polityczna pseudoreligia. Na pewno stanowi osobliwość tego kraju oraz jego wkład we współczesną filozofię polityczną.