Dziś obchodzimy Międzynarodowy Dzień Ochrony Zabytków. Czy Kościół katolicki posiada jakieś zabytki i czy w ogóle angażuje się w ich ochronę i opiekę nad nimi?
Gdy rzuci się hasło „zabytek”, pierwszym, co przychodzi na myśl (przynajmniej w Polsce), jest najczęściej właśnie jakiś kościół. Gdyby poprosić o wymienienie kilku najważniejszych narodowych zabytków, to myślę, że może poza Zamkiem Królewskim na Wawelu na liście byłyby głównie świątynie. Czy wobec tego Kościół jakoś szczególnie włącza się w ochronę dziedzictwa kraju?
Prawo
O potrzebie ochrony zabytków możemy przeczytać w najważniejszych dokumentach kościelnych. W Konstytucji o Liturgii Świętej, na przykład w artykule 123., wytwory poprzednich epok nazywane są „skarbcem sztuki, który z całą troską powinien być zachowywany”. Jeszcze większe znaczenie ma artykuł 126., który nakłada na ordynariuszy obowiązek ochrony zabytków przed zniszczeniem i dostaniem się w obce ręce. Potrzeba właściwej konserwacji i opieki wyrażona została również w Kodeksie Prawa Kanonicznego w kanonie 1220. W Polsce obowiązuje Instrukcja Episkopatu Polski o ochronie zabytków i kierunkach rozwoju sztuki kościelnej z 1966 roku. Dokument ten określa obowiązki Komisji Sztuki Kościelnej, która powinna zostać utworzona w każdej diecezji. Wszelkie zmiany w przestrzeni sakralnej powinny być konsultowane właśnie z takim gremium. Ponadto prace w obiektach zabytkowych należy zgłaszać Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków. Szczególną uwagę ruchomym zabytkom kościelnym poświęcono w kolejnym dokumencie komisji Episkopatu, zatytułowanym Konserwacja i zabezpieczenie zabytków sztuki kościelnej z 1970 roku. Niejako uzupełnieniem tych dwóch dokumentów są wydane w 1973 roku Normy postępowania w sprawach sztuki kościelnej.
Instytucje
W Kościele działają różne instytucje i organy mające za zadanie ochronę zabytków i opiekę nad nimi. W Stolicy Apostolskiej jest to Papieska Komisja ds. Kościelnych Dóbr Kultury, która zajmuje się wydawaniem dokumentów dotyczących między innymi ochrony zabytków kościelnych, a także wskazań dla episkopatów poszczególnych krajów co do organizacji właściwej opieki nad materialnym dziedzictwem Kościoła. Przy Komisji Episkopatu Polski działa Rada ds. Kultury i Ochrony Dziedzictwa Kulturowego. Do jej zadań należy zapoznawanie się z dokumentami i wypowiedziami na temat kultury, w szczególności wydawanymi przez Stolicę Apostolską. Na poziomie krajowym podejmuje współpracę ze służbami konserwatorskimi, kieruje też wskazówki dla poszczególnych diecezji i utrzymuje kontakt z odpowiadającymi jej instytucjami kościelnymi w innych krajach. Członkowie tej rady uczestniczą często w różnego rodzaju wydarzeniach kulturalnych, zarówno tych międzynarodowych, jak i krajowych czy regionalnych. Rada bierze także udział w organizacji szkoleń, warsztatów i konferencji przeznaczonych dla konserwatorów zabytków i dyrektorów muzeów kościelnych. Każda diecezja ma obowiązek ustanowić na swoim terenie odpowiedni organ odpowiedzialny za sztukę i dziedzictwo sakralne. Dla przykładu, w archidiecezji krakowskiej działa Archidiecezjalna Komisja ds. Konserwacji Zabytków Kościelnych, Architektury i Sztuki Sakralnej, powołana przez arcybiskupa.
Jak Kościół chroni zabytki?
Kościół w Polsce jest właścicielem około jednej czwartej wszystkich zabytków. Według raportu Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego z 2011 roku zabytki kościelne były najlepiej utrzymane, a 72% z nich było udostępniane turystom. Z tych samych badań wynika, że w 2011 roku 33 466 zabytków nieruchomych pozostawało pod zarządem polskich parafii. O jakości tego zarządzania świadczą choćby kolejne dane podawane przez ISKK: otóż 3 916 parafii posiadających na swoim terenie zabytki nieruchome (co stanowi prawie 69%) zgłosiło część z nich lub wszystkie do rejestru zabytków. Wpisanych zostało ostatecznie 12 112 (około 36%). Co ciekawe, największy odsetek parafii, które zgłosiły swoje obiekty do rejestru, należy do diecezji przemysko-warszawskiej obrządku greckokatolickiego, mającej na swoim terenie jedynie dwadzieścia pięć obiektów zabytkowych.
A co my, wierni, mamy do tego wszystkiego?
Wszystkie te działania, przepisy, komisje i rady składają się na to, że możemy wejść do zabytkowego kościoła i z zapartym tchem podziwiać osiągnięcia poprzednich epok. Co jest jednak najważniejsze w opiece nad zabytkami? Świadomość. Bez wiernych, którzy będą znali wartość zabytków kościelnych i zechcą je chronić, na niewiele przydadzą się wszystkie te przepisy i instytucje. Zachęcam do głębszej refleksji nad dziedzictwem, którego depozytariuszem jest Kościół Katolicki, do pogłębienia swojej wiedzy nie tylko o tych największych i najbardziej znanych obiektach, ale też o tych w swojej okolicy. Niejeden mały kościółek parafialny skrywa w sobie bezcenne skarby pozostawione nam przez minione pokolenia. Chciejmy to dostrzec i docenić.
Artykuł napisany na podstawie: Laura Ulman, Kościół katolicki jako właściciel i administrator obiektów zabytkowych w Polsce, Kraków 2017.
A Ty? Znasz najważniejsze zabytkowe kościoły w Polsce? Jeśli tak, to koniecznie sprawdź się w naszych quizach!
