Stare świątynie są świadkami nie tylko historii, lecz także rozwoju kultury i zmiennych prądów architektonicznych. Ich podziwianie i doszukiwanie się różnych ciekawostek na ich temat może być naprawdę pasjonujące, jednak wymaga nieco wiedzy. Dlatego przy okazji numeru poświęconego tematyce architektury sakralnej postanowiłem przygotować minisłowniczek pojęć związanych z tą tematyką.
Ten artykuł należy oczywiście traktować jako prosty tekst, dotykający tylko najbardziej podstawowych pojęć i faktów. Osobom zainteresowanym pogłębieniem wiedzy na temat np. symboliki czy znaczenia liturgicznego poszczególnych elementów polecam sięgnięcie do pozostałych tekstów w tym numerze „Adeste”, a także opracowań specjalistycznych. Jeśli jednak chcielibyście podczas wakacyjnego zwiedzania zaimponować znajomym jakimś egzotycznym słowem, to z pewnością znajdziecie tu coś dla siebie.
Ambona
Amboną nazywamy miejsce, z którego duchowni wygłaszają różnego rodzaju teksty (czytania liturgiczne, kazania etc.). Z oczywistych względów ambony starano się projektować tak, żeby głos przemawiającej z niej osoby był dobrze słyszalny w całym kościele, nawet jeśli budynek był bardzo duży. Tym sposobem w czasach nowożytnych rozwinął się bardzo popularny typ ambony umieszczonej na ścianie lub filarze ze schodkami.
Współcześnie w nowych kościołach ambony mają na ogół postać pulpitu umiejscowionego w prezbiterium, bez specjalnych podwyższeń. Jest to zapewne związane z rozwojem technologii nagłośnienia w XX wieku.
Apsyda
Apsydą (lub absydą – obie formy są poprawne) nazywamy małe pomieszczenie na planie półkola lub wielokąta, „doczepione” do głównej bryły kościoła. Apsydy były charakterystycznym elementem architektury starożytnego Rzymu, skąd przeniknęły do budownictwa sakralnego późniejszych epok. Zdarza się również, że do apsydy dołożona jest kolejna, jeszcze mniejsza wnęka, którą nazywa się wówczas apsydiolą.
Balaski ołtarzowe
Niewysoki „płotek” oddzielający wizualnie prezbiterium od nawy, a przy okazji pełniący funkcję klęcznika dla wiernych przystępujących do komunii świętej. Balaski nawiązują do mnóstwa rozwiązań architektonicznych oddzielających przestrzeń dla celebransa i wiernych, takich jak templon czy prawosławny ikonostas. Współcześnie, od czasów posoborowych, często w ogóle rezygnuje się z montowania balasek i wręcz usuwa się je ze starszych kościołów.
Cyborium
Cyborium to nie tylko jedno z naczyń liturgicznych, lecz także nazwa specyficznej konstrukcji w postaci baldachimu wspartego na kolumnach. Takie konstrukcje budowano najczęściej nad ołtarzami, ale często spotyka się je także nad grobami czy relikwiarzami świętych w postaci konfesji. Cyboria były dość popularne w czasach starożytnych i średniowiecznych, a później zostały wyparte przez nastawy ołtarzowe.
Empora
Emporą nazywamy swego rodzaju antresolę otwartą do wnętrza świątyni. Najpowszechniejszym jej rodzajem jest pomieszczenie nad wejściem do kościoła lub kruchtą, przeznaczone dla organisty, chóru lub innych muzyków. Empory można jednak spotkać również nad nawami bocznymi lub prezbiterium.
Kruchta
Kruchtą nazywamy przedsionek kościoła. Może ona mieć postać wnęki wyraźnie odstającej od całej bryły budynku lub pomieszczenia we wnętrzu. Kruchty spotyka się zarówno przed głównym, jak i bocznymi wejściami do świątyni.
Krypta
Podziemne pomieszczenie ze sklepieniem służące jako miejsce pochówku świętych i dostojników kościelnych, a z czasem także zasłużonych świeckich (choćby artystów czy bohaterów narodowych). Tę rolę pełnią m.in. krypty na Wawelu czy krypta z tzw. Panteonem Narodowym pod kościołem na Skałce w Krakowie.
Łuk Tęczowy
Ogólnie tęczą nazywa się otwór w ścianie odgradzającej prezbiterium od nawy głównej. Zwykle jest on tak wielki, że nie zwracamy uwagi na to, że w tym miejscu znajduje się jakakolwiek ściana, warto więc spojrzeć uważniej. Obramowanie tego otworu nazywamy łukiem tęczowym. Dodajmy, że w poprzek łuku montowano czasem dodatkową belkę (tzw. belkę tęczową – cóż za zaskoczenie), na której ustawiano krucyfiks lub figury świętych.
Maswerk
Gdyby chcieć dosłownie przetłumaczyć niemieckie określenie maßwerk, wyszłoby coś w rodzaju pracy wykonywanej po uprzednim wymierzeniu. W każdym razie przyjęło się używać tego słowa na określenie bogato zdobionej, górnej części gotyckich okien.
Nawa
Cóż tu wiele tłumaczyć – po prostu największa część wnętrza kościoła, przeznaczona dla wiernych. Bardzo często jest podzielona rzędami kolumn na kilka części, stąd mówimy o nawie głównej i nawach bocznych. Układ naw może być przeróżny, czego przykładem są kościoły dwunawowe (np. kolegiata w Wiślicy) czy nawet siedmionawowe (np. katedra w Orleanie).
Pinakiel
Kolejny element nieodłącznie związany z gotykiem. Pinaklem (lub – bardziej po polsku – sterczyną) nazywamy małą kamienną wieżyczkę stanowiącą zwieńczenie różnych smukłych elementów. Pinakle były powszechnie zdobione tzw. żabkami, czyli rzeźbami wyglądającymi jak małe zwinięcia materiału po nacięciu. Warto wspomnieć, że powszechne w gotyku pinakle na szczytach przypór nie tylko pełniły funkcję ozdobną, ale też wzmacniały konstrukcję, dociążając jej odpowiednie punkty.
Portal
Terminu „portal”, oznaczającego ozdobne obramowanie drzwi wejściowych, używamy w odniesieniu do nie tylko kościołów, lecz także budynków świeckich. Na przestrzeni wieków portale przyjmowały różne formy i wzory. Jednymi z częściej spotykanych elementów portali są archiwolty (seria cofających się łuków), pilastry (kolumny wtopione w ścianę), wimpergi (trójkątne zwieńczenia) czy tympanony (trójkątne powierzchnie nad drzwiami, często bogato zdobione płaskorzeźbą).
Prezbiterium
Miejsce przeznaczone dla celebransa i służby liturgicznej. W prezbiterium znajdują się ołtarz, miejsce przewodniczenia, ławki dla służby liturgicznej i kredencja (stoliczek na naczynia liturgiczne), a zazwyczaj także tabernakulum z Najświętszym Sakramentem i ambona.
Przypora
Masywny filar odchodzący na zewnątrz od muru, wzmacniający konstrukcję. Przypory stosowano i stosuje się oczywiście nie tylko w kościołach – często spotykamy je chociażby w średniowiecznych zamkach. Jednak to właśnie rzędy zwieńczonych pinaklami przypór w gotyckich katedrach są najbardziej imponującym i charakterystycznym przykładem zastosowania tego rozwiązania.
Retabulum
Retabulum, czyli nastawa ołtarzowa, to dekoracja znajdująca się za ołtarzem. Retabula są niejednokrotnie bogato zdobione obrazami bądź płaskorzeźbami i wiele z nich stanowi zabytki bardzo wysokiej klasy. Do takich należą z pewnością ołtarz Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie czy Retablo Mayor w Sewilli, a więc największe retabulum na świecie, umieszczone w największej gotyckiej katedrze na świecie.
Sklepienie
Nie sposób nie wspomnieć tu o sklepieniach, choć jest to temat rzeka. Sklepienia odgrywają kluczową rolę w konstrukcji i to od nich zależy jej stabilność oraz wytrzymałość. Na przestrzeni wieków wykształciło się tak wiele różnych rodzajów sklepień, że zwiedzanie starych kościołów głównie ze względu na ten jeden element potrafi być bardzo ciekawym zajęciem. Wspomnijmy też o przełomowym wynalazku z czasów stylu gotyckiego, jakim było wykorzystanie w sklepieniach żeber.
Służka
Skoro już mowa o sklepieniach żebrowych, warto wspomnieć również o służkach. W ten sposób określa się wysokie, wąskie, pionowe elementy łączące żebra sklepienia z podłogą. Służki występują zarówno na ścianach, jak i na filarach. Ich rolą jest przeniesienie części ciężaru z żeber sklepienia na podłoże, toteż stosowano je przede wszystkim w dużych kościołach o rozbudowanej konstrukcji.
Transept
Transept, nazywany też nawą poprzeczną, znajduje się pomiędzy prezbiterium a ławkami dla wiernych. W kościołach budowanych na planie krzyża jest to część odzwierciedlająca jego poziomą belkę, natomiast w świątyniach o innym kształcie transept jest zazwyczaj wyróżniony wizualnie w inny sposób.