Czy każde duchowe doświadczenie musi mieć nadprzyrodzone źródło? W świecie, w którym mistyka przeplata się z nauką, coraz częściej zadajemy sobie pytanie: gdzie kończy się wiara, a zaczyna neurobiologia? Ludzie od wieków doświadczają niezwykłych przeżyć w postaci choćby fizycznych odczuć podczas modlitwy. Ale czy możemy ufać tym doznaniom, czy może to jedynie skomplikowana gra naszego mózgu?
Kiedyś, przewijając zawartość Facebooka, usłyszałam, jak pewna znana osoba opowiadała o swoim nawróceniu. Ponieważ był to short, a więc krótki filmik, zdołałam usłyszeć tylko o pewnym zjawisku, jakiego ten człowiek doświadczył – w jego odczuciu czegoś nadprzyrodzonego. Dosłownie mówił, że na modlitwie uwielbieniowej coś pchało go w plecy.
Ale że co?
Takie historie zawsze budziły we mnie wątpliwości i od razu pytania: co na to nauka? I najważniejsze: co na to nauka katolicka?
Nie jestem ekspertem, ale chciałabym jedynie polecić parę książek, które kiedyś przeczytałam i które spowodowały, że z wielką rezerwą traktuję takie wypowiedzi. Niewątpliwie do jednej z takich książek należy Teologia ewolucyjna: Założenia – problemy – hipotezy (2022) autorstwa księży Wojciecha P. Grygiela i Damiana Wąsika. Nie jest to łatwa lektura. Porusza ona między innymi zagadnienia związane z relacją między teologią a naukami przyrodniczymi, w tym neuronaukami. Szczególnie istotny w tym aspekcie jest rozdział siódmy zatytułowany Dusza: między naturą a Bożą interwencją. Autorzy analizują w nim, jak współczesne neuronauki wpływają na rozumienie duszy ludzkiej oraz jej związku z duchowością i doświadczeniami religijnymi. Poruszają kwestie takie jak badanie zależności między aktywnością mózgu a przeżyciami duchowymi, analizują, w jaki sposób struktury mózgowe mogą być związane z doświadczeniami religijnymi i rozważają biologiczne podstawy moralności oraz ich związek z koncepcją duszy.
Inną niezwykle wciągającą pozycją jest książka Ćwiczenia duszy, rozciąganie mózgu (2022), będąca zapisem rozmów między neurobiologiem prof. Jerzym Vetulanim a teologiem ks. Grzegorzem Strzelczykiem. Rozmówcy przyglądają się relacji między funkcjonowaniem mózgu a doświadczeniami duchowymi, podejmując tematy takie jak: Co dzieje się z mózgiem w chwili śmierci? Czy wolna wola w ogóle istnieje? Czy mistycy mogli cierpieć na padaczkę? Jaki związek ma oczekiwanie szczęścia wiecznego z układem nagrody w mózgu? Czym jest miłość? Dyskusje te ukazują, jak nauka i teologia mogą współpracować w analizie doświadczeń religijnych, sugerując, że niektóre zjawiska uznawane za nadprzyrodzone mogą mieć podłoże w funkcjonowaniu ludzkiego mózgu. Na marginesie dodam, że rozmowa tych dwóch panów ujęła mnie również pod kątem wzajemnego szacunku, zupełnie inaczej wyglądającego niż ten, do jakiego przyzwyczaili nas kłócący się politycy czy hejterzy z internetu.
Dodatkowo ks. Grzegorz Strzelczyk w wywiadach dość często porusza problematykę magicznego traktowania praktyk religijnych oraz bezkrytycznego przypisywania doświadczeniom duchowym nadprzyrodzonego charakteru. Zwraca też uwagę na potrzebę intelektualnego zrozumienia tych doświadczeń i podkreśla, że interpretacja jest kluczowa w odróżnieniu autentycznych przeżyć duchowych od tych wynikających z naturalnych procesów psychicznych.
Z kolei inna książka Boskie DNA (2024) autorstwa Marcina Gajdy, lekarza, psychoterapeuty i diakona stałego, stara się zintegrować odkrycia naukowe z teologią, a także osobistym kontemplacyjnym doświadczeniem autora. Podejmuje on egzystencjalne pytania dotyczące sensu życia, Boga i natury rzeczywistości, co może rzucać światło na naukowe aspekty doświadczeń duchowych.
Zawarte w tych książkach tezy i hipotezy sugerują, że wiele zjawisk doświadczanych podczas modlitwy może być analizowanych z perspektywy naukowej, wskazując na możliwe neurobiologiczne podstawy tych doświadczeń, zamiast przypisywać im wyłącznie nadprzyrodzony charakter. Dlaczego akurat takie książki wybrałam, choć pewnie literatura dotycząca poruszanych przeze mnie zagadnień jest znacznie bogatsza? Po prostu wydawały mi się ciekawe i w jakiś sposób ukształtowały myślenie o bardzo dużej bliskości nauki i wiary.
Czy to już herezje?
Kościół katolicki odrzuca fideizm i skrajny supernaturalizm, traktuje je jako herezje, ponieważ podkreśla potrzebę harmonii między wiarą a rozumem. W kontekście doświadczeń duchowych oznacza to, że nie można bezkrytycznie przypisywać im nadprzyrodzonego charakteru, ignorując możliwe wyjaśnienia naukowe. Książki takie jak Ćwiczenia duszy, rozciąganie mózgu, Boskie DNA czy Teologia ewolucyjna pokazują, że wiele fenomenów mistycznych można tłumaczyć funkcjonowaniem mózgu, co nie umniejsza ich wartości duchowej. Nauka nie neguje Boga, lecz pomaga zrozumieć mechanizmy, przez które człowiek doświadcza sacrum, unikając magicznego myślenia. W ten sposób katolicka refleksja teologiczna integruje odkrycia naukowe i chroni wiarę przed irracjonalizmem i manipulowaniem duchowością.
Ostatnie dwa zdania w powyższym akapicie mają być jak kamfora na religijny katolicki świat przeniknięty tymi „cudownymi” działaniami. Chciałabym, aby z równą mocą o swoim nie tylko nawróceniu, ale też i umacnianiu się w wierze opowiadali ludzie, którzy wierzą, bo po prostu świadomie podjęli taką decyzję. Tylko czy takie opowieści chętnie by się klikały i miały dużo wyświetleń? Może to kwestia mocy, z jaką byłyby opowiadane; wiadomo, że te z pogranicza racjonalności zapewne mają dużo większą klikalność i oglądalność – bo to tak ciekawi, trochę może nawet przeraża, od razu poruszając cienkie struny emocji, a w zasadzie ekscytacji. Ale czy o to właśnie chodzi w katolicyzmie?